Raa Heqi (Rah-ı Hak / Hak Yolu) Dersim Aleviliği mi?

[Pervane]

Raa Heqi: 1-Doğru yol, Hak yolu’dur. Dersim Aleviliğinin adı değil, muhtevasına ilişkin bir terimdir. İnanç manasında; insanı Hakka ulaştıran inanç, doğru yol, Hak yol, gerçek yol anlamlarında kullanılır. 2- “Hak aşkına” , “Hak adına”, “Hak için” “Hak yoluna” anlamlarında da bir deyim olarak kullanılmakta. Mesela; “Raa Heqi de i de qe insaf nêmendo”, ya da “Qıtlığiya.. Raa Heqi de jü nune nêamenê diaene” cümlelerinde olduğu gibi..

Munzur CÖMERT

Uzun zamandır bu görüş, yani “Raa Heqi” Dersim Aleviliğinin adı olduğu görüşü, belirli çevrelerce savunuluyor, ya da daha doğrusu empoze ediliyor. Öyle ki bu başlıkla kitaplar dahi çıktı.. Kimi Dersim kökenli edebiyatçılar bile buna inanmış görünüyorlar.. Hatta kimi Dersimli aydınların ve tanınan simaların tv kanallarında “bizim inancımız Raa Heqidir” dediklerine tanık oluyoruz. Ortada çok garip bir durum var..

Doğrusunu sorarsanız bu olup bitenleri ben şahsım adına büyük bir şaşkınlıkla izliyorum.. Ben neden bilmiyorum? diye kendime soruyorum.. Dersimli baba ve dewrês’lerle taliplik, musahiplik, kivrelik ve aile bağları yanında, ayrıca yıllardır Dersim inancıyla ilgilenen biri olarak Raa Heqi adına neden rastlamadım?.. Dersim inancının adı gerçekten Raa Heqi olsaydı bir sır gibi saklanmaz, bugün herkes bilirdi her halde..

Ben bilmiyorum, ailem bilmiyor, bu inancı günümüze taşıyan ve yaşıyan Dersim halkı bilmiyor; ama bu görevi üstlenmiş birileri Dersim inancına “Raa Heqi” diye isim babalığı yapıyor.. İlk defa olmuyor bu tabii.. Dersim inancına bundan önce de bazı isimler atfedilmişti.. Şimdi de sırada Raa Heqi.. Zazaca olması bu ismin tutacağı anlamına gelmez.. Akıbeti ondan önceki isimlerden farklı olmayacak; inançlar ve isimleri öyle ben istedim oldu bitti diyerek bugünden yarına kolay kolay değişmez.. Dersim inancı ne ise odur.. Geleneğine düşkün olgun Dersimlilerle yapacağınız küçük bir anket, Raa Heqi’n düzmece bir isim olduğunu gözlerinizin önününe serecektir. Bir halkın inancına uydurma isimler bulanlar, öncelikle kendilerini kandırmaktalar.

Ne demektir “Raa Heqi”? Ve Dersimliler bunu hangi anlamlarda kullanmaktalar?

“Raa Heqi” Farsça, Arapça kökenli Zazaca bir sözcük, Türkçede “Rah-ı Hak” olarak bilinir.

“Raa Heqi” Farsça, Arapça kökenli Zazaca bir sözcük, Türkçede “Rah-ı Hak” olarak bilinir ve kullanılır. Dersim Zazacasında ise bu sözcük şu anlamları içeriyor:

Raa Heqi: 1-Doğru yol, Hak yolu’dur. Dersim Aleviliğinin adı değil, muhtevasına ilişkin bir terimdir. İnanç manasında; insanı Hakka ulaştıran inanç, doğru yol, Hak yol, gerçek yol anlamlarında kullanılır. 2- “Hak aşkına” , “Hak adına”, “Hak için” “Hak yoluna” anlamlarında da bir deyim olarak kullanılmakta. Mesela; “Raa Heqi de i de qe insaf nêmendo”, ya da “Qıtlığiya.. Raa Heqi de jü nune nêamenê diaene” cümlelerinde olduğu gibi..

Tartışılan konu Dersim inancının esasları, özgünlüğü ya da bir bütün olarak içeriğiyle alakalı olmadığından biz de bu konulara girmiyoruz.

“Raa Heqi”, yukarıda da değindik, Türkçe karşılığı “Hak Yolu”, “Doğru Yol”dur. Aleviliğin hiç de yabancısı olmadığı bir terimdir bu. Şah Hatayi, Virani, Kul Himmet, Yunus Emre, Pir Sultan, Harabi vb. Alevi halk aşıklarının şiirlerinde değişik formlarda çokcana dile gelmektedir: Rahi Hak, Rahımız, Hak Yolu, Hak Rahı ve Rahı Hakikat bunlardan bazıları. Ali Yolu, Muhammed Ali Yolu, Erenler Yolu ve benzeri yol sıfatları hariç.

Birkaç örnek verelim:

Şah Hatayi:

Allah Allah deyüp kulu getiren

Er Hak deyüp “Hak râhına” yetiren

Peygamberin döşeğine oturan

Külli günahlardan geçen Ali’dir.

Kul Himmet:

Mümin olan ince elekten elenir

Sofu olan “Hak yoluna” dolanır

Şah Hüseyin al kanlara boyanır

Allah bir Muhammed Ali diyerek.

Yunus Emre:

Neden hicab gelmez senin yüzüne

“Hak yolunu” tuttun da mı gülersin

Cevr u isyanınla hata sözüne

Tevbe-i nasuh ettinde mi gülersin.

Virani:

Lamekan ilinden geldim cihana Arar iken ehli cana eriştim Elden ele kabdan kaba süzüldüm Katarlandım „doğru raha“ eriştim

*

Beri gel tâlib isen „ râh-ı Hakk“a

Oku bu defteri ehl-i yemin ol

Virâni kıl tevelü hândâna

Cemi âşıklar içinde mübin ol

Pir Sultan:

Bak şu aşkın haline Ne gelse söyler diline Can ü başı „Hak yoluna“ Koyamazsın demedim mi.

Diğerleri:

Kalender yoluna koydu bu seri

Şükür kurban kestik gördük didarı

“Rah-ı hakikatin” gerçek rehberi

Maksud olan İmam Ali’yi gördüm

*

On İki İmamdır ulu şahımız

Muhammed Ali’ye çıkar “rahımız”

On dört masum bizim hem-penahımız

Hidayet bahrine cevlana geldik

Daha fazla örneğe gerek olmadığı kanısındayım. Her Alevi aşıkın şiirlerinde hemen hemen geçer bu tanım..

Dersimliler de bu ozanların kullandığı anlamda Hak Yolu’nu ve onun Zazaca karşılığı olan “Raa Heqi” yerine göre kullanmaktalar. Hasan Efendi de yerine göre kullanmakta. Alevilikte nasıl ki Hak Yolu inancın ismi değil de içeriğine ilişkinse, Dersimlilerde de bu öyledir.

Burada bir hususu özellikle vurgulamak istiyoruz. Dersimliler kendi inançlarını özel bir isimle tanımlamzlar. Geleneksel olarak inançlarını “itiqatê ma”(inancımız) ya da “raa ma”(yolumuz) vb. sözcüklerle ifade ederler. Günümüzde Zazacanın daha az Türkçenin daha yaygın konuşulması , iletişim alanındaki hızlı gelişme, medya, Alevi örgütlenmesi, ketleşme, vb. etkisiyle “Alevi”(Elewi) tanımı kullanılıyor.

Kureyşan ocağından Başköylü Hasan Efendi’nin kitabında inanç defalarca “yol” olarak geçiyor.. Örneğin; kendisi de bir pir olmasına rağmen “yol pirlerde kayboldu, talipte sürüyor” diye pirlere sitemde bulunuyor. Dikkat ederseniz Hasan Efendi burada Dersim inancından “yol” diye söz ediyor. Aynı ifadeyi yazdığı bir şiirin(Yolumuz Bizim) ilk iki mısrasında şu dizelerle dile getirmekte:

Silip pak eyledik yoktur korkumuz

Ağır Gölü mekan ettik yurdumuz

Kimselerden yoktur asla korkumuz

İkrar iman olmuş “yolumuz bizim”

İkrar iman yoldaş olsa ne olur

Dünya ana cadde olur, yol olur

İnsan olan talip olur kul olur

Hakka giden yoldur “yolumuz bizim”

Hak Yolu hususunda Başköylü Hasan Efendi’nin yazdıklarını da aklımızın bir tarafında tutalım.. Hasan Efendi, Hak Yolu’nu “ana yolu” dediği kadın üreme orgaıyla da ilişkilendirir; Hakk’ın orada ispatlandığını, Hak Yolu’nun bu “ana yolu” olduğunu uzun uzun izah etmeye çalışır. Yani Raa Heqi, Hak Yolu Hasan Efendi’nin nazarında onun tabiriyle “ana yolu”dur, Dersim inancının ismi değil..

Kaldı ki İslamın da yabancısı olmadığı bir tanım.. “Hak Yolu” adında kitaplar bile var piyasada.. Keza bu kesimlerde Hak Yolu aynı anlamda dile alınır.. Osmanlıca Türkçe sözlüklerde “Rah-ı Hak” başlığıyla bulmak da mümkün.

Uzun sözün kısası: Raa Heqi(Hak Yolu) düzmece değil de gerçek olsaydı, hiç tereddüt etmeden bunu yazılarında ilk defa kullananlardan biri ben olurdum. Ama bunun böyle olmadığını yukarıdan beri izah etmeye çalıştım. Başka diyecek bir lafım yok.. Yanlış hesap Bağdat’tan döner.

Munzur Cömert