Gülşeniye Tarikatı

[Pervane]

Halvetiye tarikatının kollarındandır. 

İbrahim Gülşeni tarafından ku­ruldu. 

1422'de Diyarbakır'da doğan İbrahim Gülşeni, 

önce kendi çevresinde tahsil ile meşgul oldu, 

daha sonra da bilgisini artırmak için Tebriz'e git­ti. Orada yöneticilerin dikkatini çek­ti. 

Tahsil ve terbiyesini ilerletti. 

İslami ilimleri iyice öğrendi. 

O yıllarda Halvetiliğin ikinci piri Seyyid Yahya Şirvani'nin halifesi Ömer Ruşeni'nin ünü tüm Azarbeycan'ı tutmuştu. 

Sul­tan Uzun Hasan'ın kardeşi İdris, bağ­lı olduğu şeyhi Ruşeni'yi Tebriz'e da­vet için İbrahim Gülşeni'yi gönderdi. 

İbrahim, Ruşeni ile daha ilk karşılaş­masında şeyhin tesiri altında kaldı ve ona bağlandı. 

Kısa süre sonra da Ruşeni'den hilafet aldı. 

O sıralarda Erdebil hanedanına mensup Şiilerin pro­pagandaları İbrahim Gülşeni'yi rahat­sız ediyordu. Gülşeni'nin Sünniler üzerindeki etkisini kırmak isteyen Şah İsmail onu hapsettirdi. Öldürülmek üzere iken oğlu Ahmet Hayali ile bir­likte ülkeden kaçarak Diyarbakır'a geldi, kısa süre sonra da Mısır'a gi­dip yerleşti.

İbrahim Gülşeni Mısır'da, yöne­ticilerin de büyük sevgi ve saygısını kazandı. 

Yavuz Selim'in Mısır sefe­rinden sonra pek çok Yeniçeri Gülşeni'ye intisap etti. 

Saray ve halk üze­rindeki etkisini kıskanan Mısır Valisi İbrahim Paşa, Şeyhi İstanbul'a gön­derdi. 

Fakat Gülşeni'nin bilgisinin ve manevi kişiliğinin farkına varan İs­tanbul din bilginleri ve bilim adamları, başta Kemalpaşazade olmak üze­re Nişancı Celalzade Mustafa Bey ve Fenari Muhyiddin Efendiler, Gülşe­ni'nin çevresinde yer alınca düşman­ları herhangi bir hareket yapamadılar.

Kanuni Sultan Süleyman'ın da saygı ve sevgisini kazanan İbrahim Gülşeni, İstanbul'da çok ünlendi. 

Va­azları ile halkı kendine bağladı, alim­lerle yaptığı sohbetlerle de devlet adamlarının, 

Şeyhülislam'ın saygısı­nı kazandı. 

Kanuni, yaşlılıktan göz­leri kapanan şeyhi, 

tedavi ettirdi ve gözleri yeniden görmeye başladı. 

Gül­şeni daha sonra padişahın izniyle Kahire'ye döndü ve 1534'te 112 yaşın­da orada öldü.

***

Halveti-Cerrahi Tarikatı:

Haçlı seferleri sürerken ve Kudüs Krallığı henüz yaşarken İslam coğrafyasının ana hatlarını oluşturan Ortadoğu, doğudan da büyük bir saldırıyla karşı karşıya kaldı. 

Bu, Cengiz Han'ın, Moğol devletinin saldırısıydı ve Moğollar, İpek Yolu'nun iki ucunu yavaş yavaş kontrolü altına almaya başlamış, 

kısa zamanda bütün Orta ve Ön Asya'yı tek yönetim altında birleştirebilmişlerdi. 

Moğol akınları sayesinde sistematik olarak yürümekte olan Orta Asya'dan Ön Asya'ya doğru gerçekleşen bu göç hareketi büyük Moğol egemenliği döneminde de tümüyle denetimsiz bir akın halini aldı ve Anadolu'da böylece Orta Asya'nın farklı kültürel bölgelerinde gelişmiş olan bu yeni kültür karmaşasının etkisi altına girmiş oldu. 

Bu yeni kültür karmaşası ile birlikte Orta Asya'nın inanç akımları, İslam kültürüyle İran ve Anadolu coğrafyası üzerinde ortak bir sentez yaratma çabası yakalayabildi. 

Orta Asya'nın, zanaat ve ticarete dayalı kentlerinin halkı Anadolu'ya yerleşince, bir yandan Haçlılar bir yandan Bizans tarafından kıstırılmakta olan ve İlhanlılar'ın da acımasız boyunduruğu altında ezilen Anadolu'da yüzlerce kasabada zengin bir el sanatları uygarlığı yaratılabilmiş, yüzlerce medresede temeli kent kültürüne dayalı zengin bir kültür de gelişmeye başlamıştır. 

Ancak siyasal zayıflık ve ekonomik olanaksızlıklar inanç bakımından keskin çatışmalara da yol açmaktadır. 

İslam'ın ulema tarafından saptanmış kitabi yorumu, Uzak Doğu kültürlerinden de esinlenmiş olan bu kitleye yeterli gelmemişti. 

Bu sebeple bölgenin zengin geçmiş kültüründen de esinlenen onlarca İslam üst kimlikli denebilecek inanç akımı ''tarikat'' doğmuştu ki, bu akımlar da İslamın yorumlanışı yönünde değişik metodlar sunmaktaydılar. 

Genel olarak bu yeni inanç etkinlikleri ''Yüksek İslam'a kıyasla bir ölçüde iptidai ve eski dini tasavvurlardan devşirilen aşağı bir ''Halk Dini'ni'' de temsil ediyorlardı''. 

Çünkü daha önce de aktardığımız şekliyle ''Sünni'' yorum, mevcut rasyonalitesi ve akademik prestijiyle Anadolu'nun yeni sakinlerinin inanç duygularına çok az şey sunabiliyordu. 

Pratik açıdan ulemaya karşılık münzevi bir derviş, 

bu göç temelli halk kitlelerine, onlar tarafından oldukça iyi bilinen inanç motiflerini rahatça sergileyebilmekteydi. 

Böylelikle de Orta Asya ve Anadolu kültürleriyle bezenmiş ve inanca getirmiş oldukları alternatif yorumlarıyla bu inanç etkinlikleri, sosyolojik açıdan ifade edilirse teşkilatlanmış bir ''İslam alt dini'ni,'' yine İslam'ın kemikleşmiş resmi kurumsallığına karşı tesis etmeyi başarmışlardı. 

Tarihsel özne olarak incelemeye aldığımız Halveti Tarikatı da, yukarıda aktardığımız şekliyle inancın bu yöndeki bir kültürel atmosferinde hayat bulmuş ve gelişebilmişti.